İrade ile İlgili Önemli Bir Konu: Hedefler

Hedefler, ulaşmak istediğimiz, belirli, zaman sınırlı, ölçülebilir amaçlar ya da sonuçlar olarak tanımlanır. Hedeflerimiz sayesinde davranışlarımıza yön veirir, motive oluruz. Çabamız, gayretimiz hedeflerimizle yakından ilişkilidir. Somut ve değerlerimizle uygun olan hedeflerimiz olduğunda irade gücümüzü kullanmamız kolaylaşır. Hedeflerin aynı zamanda başarıyı ve iyilik halini de artırdığını biliyoruz.  Şimdi motivasyonumuzu ve irademizi yakından ilgilendiren hedefleri biraz yakından tanıyalım.

Hedefler özelliklerine göre üç kategoriye ayrılır. Birincisi sonuç hedefleridir. “Okul birincisi olmak” ya da “üç ayda beş kilo vermek” örneklerinde olduğu gibi bitiş noktasına odaklıdır. İkincisi ise süreç hedefleridir. Süreç hedefleri sonuca ulaşmak için gereken yöntem ve davranışlarla ilgilidir. Örneğin “her gün bir saat ders çalışacağım”, “haftanın üç günü yürüyüş yapacağım” ifadeleri yukarıda belirtilen sonuç hedeflerine ulaşmak için belirlenen süreç hedefleri olabilir. Son olarak performans hedefleri ise performans ve yeterlilik elde etmeye yöneliktir ve diğerleriyle rekabet barındırmaktan ziyade kişinin kendi ilerlemesi söz konusudur. Örneğin okul birincisi olmak gibi bir sonuç hedefinde kişinin başarısı sadece kendi çabasına bağlı değil, sınıf arkadaşlarının başarısına da bağlıdır. Oysa “İngilizce seviyemi A1 seviyesine yükselteceğim” gibi bir  performans hedefinde başkalarının seviyesi bu hedefe ulaşıp ulaşmayacağımızı etkilemez. Tamamen kişinin kendi performansını artırmaya yöneliktir.

Peki hedeflerimizin kısa ya da uzun vadeli olmasının bir önemi  var mı? Evet. Çünkü her ikisi de farklı açılardan bizi motive etmeye, ilerlememize yardımcı olur. Uzun vadeli hedefler anlam, amaç, umut duygusu için bize lazımdır. Ancak sonucu hemen alınmayacağı için istikrarlı bir şekilde ilerlemekte zorlanabiliriz. Kısa vadeli hedeflerin ise sonuçları daha kısa zamanda alınacağından bir pekiştireç görevi görerek motivasyonumuzu artırmaya yardımcı olur. Dolayısıyla amaçlarımız doğrultusunda  yol kat etmek için kısa, uzun, orta vadeli hedefler belirlemek önemlidir. Ancak maalesef göz ardı edilen bir meseledir.

Hedeflerle ilgili bir diğer önemli konu özellikleri ile ilgilidir. Hedeflerin performansımızı artırması için belirgin, zor, benlikle uyumlu olması gerekmektedir.  Örneğin bir dersi geçmek isteyen bir öğrenci “sınavı geçmek için her akşam iki saat çalışacağım” derse net bir hedef belirlemiş demektir. Ancak “sınavı geçmek için elimden gelenin en iyisini yapacağım” müphem bir ifadedir ve performansı artırmak konusunda pek işe yaramaz. Hedeflerin potansiyelimizi kısmen zorlayan özellikte olması da performansı artırmak için önemlidir.  Eğer hedeflerimiz potansiyelimizin çok altında kalırsa sıkılırız. Çok üstünde olursa da kaygı ve yetersizlik gibi duygular ilerlememize engel olur.  Bizi neyin ne kadar zorlayacağını bilmek için de kendimizi tanımalı, potansiyelimizi bilmeliyiz. Aksi takdirde belirleyeceğimiz hedefler ya vazgeçmemize ya da pes etmemize neden olarak motivasyonumuzu da düşürecektir. Hedeflerin benlikle uyumlu olması ise kendi ilgi ve değerlerimizi yansıtması demektir. Hedeflerimiz kendi seçimlerimiz olduğunda, ihtiyaçlarımızı, değerlerimizi yansıttığında içsel motivasyonumuz daha çok artacak bu da gayret ve çabamızı devamlı kılacaktır. Aynı zamanda karşılaştığımız engelleri aşmamız için de güç verecektir. 

Ancak unutmamamız gereken bir şey var: Bazen yanlış kararlar vererek erişilmez hedefler belirleyebiliriz. Böyle durumlarda hedeflerimizin peşinden gitmeyi sürdürmek psikolojik iyilik halimizi düşürmekten başka işe yaramaz. Yeri geldiğinde vazgeçmeyi bilmek bize alternatif yollar ve yeni kapılar açılmasına yardımcı olacaktır.

Hedeflerin genel özelliklerini bildiğimize göre şimdi de bu hedeflere nasıl ulaşabileceğimize dair bazı yollardan bahsedelim. Psikolojide hedefe giden yolda belirlenen strateji ve araçlara hedef yönelimi adı verilir. Hedef yönelimleri ile ilgili yapılan çok fazla çalışma var ancak burada birçok bilimsel araştırmaya konu olmuş en önemli stratejilerin birisinden bahsedeceğim: Uygulama niyetleri (implementation intentions). Uygulama niyetleri hedefimize yönelik olarak nerede, ne zaman, ne ve nasıl yapacağımızın netleştirilmesidir. Yukarıda belirttiğimiz “üç ayda beş kilo vereceğim” örneğine dönelim. Bu kişi de kilo vermek için yürüyüş yapmak istiyor olsun.  Bu kişinin yürüyüşü nerede, ne zaman, nasıl yapacağını da netleştirmesi gerekmektedir. “Pazartesi ve perşembe akşamları saat sekizde evin yanındaki parkta yürüyüş yapacağım.”  şeklinde bir ifadeyi uygulama niyetine örnek olarak verebiliriz. Genellikle zihinsel zıtlık (mental contrasting) denilen bir stratejiyle beraber kullanılır. Bu strateji  hedeflerimiz doğrultusunda ilerlerken karşımıza çıkan engellerin önceden belirlenerek önlem alınmasını  ifade eder.  Örnek üzerinden gidecek olursak pazartesi ve perşembe akşamları saat sekizde evin yanındaki parkta yürüyecek bu kişi karşısına çıkacak engelleri önceden tespit eder. “Perşembe akşamı yağmur yağma ihtimalinden dolayı o gün sabah yürüyeceğim” şeklinde bir ifade kişinin Perşembe günü yürüyüş yapmasının önündeki engelleri kaldırmasına yardımcı olarak hedefine yönelik ilerlemesini sağlar. Uygulama niyetleri hem eylemi başlatma, hem sürdürme hem sonlandırma için büyük önem taşımaktadır. Örneğin Pazartesi akşam 8 de yürüyeceğim şeklinde net bir plan “yürüsem mi yürümesem mi” gibi bir içsel çatışmaya yenilmemize ve harekete geçmemize yardımcı olur.  “Her akşam saat yedide ilaçlarımı alacağım” şeklinde uygulama niyeti belirleyen birisinin ilaçlarını almayı unutma ihtimali de düşer. Uygulama niyetleri hedeflerimize bağlı kalmamıza da yardımcı olur. Çünkü engelleri önceden belirlemiş ve ne yapacağımızı netleştirmiş oluruz. Bu sayede engelleri aşmamız ve hedefimizi sürdürmemiz daha kolay olur.  Son olarak uygulama niyetleri olan birisi hedeflerini sonlandırma da daha başarılıdır. Örneğin evde spor yaparken yanıtlamanız gereken bir telefon gelmiş olsun. Uygulama niyeti olan birisinin telefonu kapattıktan spor yapmaya devam etme ihtimali daha yüksektir.

Hedeflerimiz doğrultusunda ilerlemenin başka yolları da var. Bunlardan birisi hedeflerimize giden yolu eğlenceli hale getirmek. Yapmamız gereken ve yapmak istediğimiz bir işi birleştirerek bunu yapabiliriz. Spor yaparken dizi izlemek, ders çalışırken yanımıza sevdiğimiz bir içecek almak buna örnek verilebilir. Hedeflerimizi duyurmak da kendimizi sorumlu hissetmek ve çevremizden destek almak için bir diğer seçenek olabilir. Son olarak hedeflerimize giden yolda yapacaklarımız ve hedeflerimizi gerçekleştirdiğimizde var olacağımız kişiyi yani geleceği hayal etmenin de hedeflerimiz doğrultusunda ilerlememize yardımcı olduğu bilinmektedir.

Hedeflerimize yönelik davranışları sürdürülebilir hale getirmek için ise tüm bunlarla birlikte ihtiyacımız olan bir şey daha var: Geribildirim. Yani hedeflerimiz doğrultusunda ne kadar ilerlediğimizi gösteren bir sistem kurmamız gerekiyor. Bu bir ajanda ya da çizelge olabilir.  Sınav notlarımız, verdiğimiz kilo gibi şeylerde bir geribildirim sistemidir. Ne kadar ilerlediğimizi görmek bizi motive edeceği gibi, hedeflerimizden ne kadar uzakta olduğumuzu fark etmemizi sağlayarak çabamızı artırmamıza yardımcı olur.

Sonuç olarak hayattaki başarımızın belirleyicilerinden birisi hedeflerimizdir. Eğer hedeflerimize ulaşmakta güçlük yaşıyorsak, irade gücümüzü kullanmakta zorlanıyorsak, engeller karşısında çabuk pes ediyorsak, motivasyonumuz düşükse hedeflerimizi ne kadar doğru belirlediğimizi ve hedefe giden yolda kullandığımız stratejileri gözden geçirmek faydalı olabilir.

Dr. Saadet ÖZTÜRK

Kaynaklar

1. Locke, E. A., & Latham, G. P. (Eds.). (2013). New developments in goal setting and task performance. New York: Routledge.

2. Reeve, J. (2024). Understanding motivation and emotion. John Wiley & Sons.